Мазыр - горад у Гомельскай вобласці Беларусі. Адміністрацыйны цэнтр Мазырскага раёна.
Размешчаны на ўзгорыстай мясцовасці ў межах Мазырскай грады. Горад знаходзіцца ў 133 км на захад ад Гомеля і ў 285 км на паўднёвы ўсход ад Мінска, у 9 км размяшчаецца горад-спадарожнік Калінкавічы.
На тэрыторыі населенага пункта размяшчаецца найбуйнейшы ў Беларусі порт Пхоў на рацэ Прыпяць. Плошча Мазыра - 4418 га. Насельніцтва - 105 700 чалавек.
Архітэктурна-планіровачная сістэма горада абумоўлена складаным рэльефам (рака Прыпяць, мноства яраў). Культурны, палітычны, гістарычны цэнтр Мазыра - плошча Леніна - знаходзіцца на беразе Прыпяці. Уздоўж ракі праходзіць Савецкая вуліца, перпендыкулярна якой па рэчышчах і схілах яраў углыб горада паднімаюцца іншыя вуліцы.
Нарадзіўся ў 1914 годзе ў вёсцы Калбасічы, Калінкавіцкі раён, Гомельская вобласць, Рэспубліка Беларусь. Жыў ён у сялянскай сям'і. Скончыў сярэднюю школу. Працаваў у калгасе.
Служыў у Чырвонай Арміі з 1936 года. З 1937 года курсант Вяземскага ваеннага пяхотнага вучылішча, якое скончыў у 1939 годзе. Удзельнік савецка-фінскай вайны 1939-1940 гадоў.
Камандзір узвода матарызаванай роты 175-га асобнага разведвальнага батальёна (150-я стралковая дывізія, 13-я армія, Паўночна-Заходні фронт) кандыдат у члены ВКП(б) лейтэнант Мікалай Турцэвіч вызначыўся 14 лютага 1940 года ў раёне мыса Патаніемі.
Атрымаўшы задачу выведаць сістэму агню на мысе, Мікалай Турцэвіч са сваім узводам падышоў да драцяной загароды, прарабіў у ім праходы і атакаваў праціўніка, у выніку чаго была выкрытая варожая сістэма агню. Але камандзір узвода загінуў смерцю храбрых у гэтым баі 14 лютага 1940 года. Пахаваны паблізу пасёлка Сапёрнае Прыазёрскага раёна Ленінградскай вобласці.
Нарадзілася ў 1925 годзе ў вёсцы Рудня Гарбавіцкая, Калінкавіцкі раён у сялянскай сям'і. У жніўні прыехалі немцы ў іх вёску. Усе людзі, якія жылі ў гэтай вёсцы, пачалі хавацца. Фашысты ўваходзілі ў кожную хату. Многія не паспелі схавацца. І яны забралі пяць дзяўчат, сярод якіх была Вольга. Дзяўчат пасадзілі ў таварныя вагоны і адправілі ў Польшчу. У шляху іх ніхто не карміў і не паіў. У Польшчы іх перасадзілі ў іншыя вагоны і павезлі ў Германію. Па прыездзе іх падзялілі па бараках, дзе былі драўляныя двуярусныя нары. Накрываліся, хто чым мог, хто што паспеў узяць з хаты. Кармілі бручкай і толченым просам.
Яна працавала на заводзе, дзе выраблялі порах. Працавалі з 8 раніцы да 6 вечара разам з грамадзянскім насельніцтвам. Некаторыя жыхары шкадавалі іх. Мясцовыя рабочыя прыносілі хлеб, сала, вараную ў мундзіры бульбу, а часам забіралі дзяўчат капаць бульбу дадому, прыбіраць тэрыторыю і мыць падлогі. За працу іх кармілі і давалі ежу з сабой. Праз два гады дзяўчат перавялі на іншы завод, каб мыць шкляныя слоікі. На гэтым заводзе ім плацілі маркі, а так як іх не выпускалі за межы лагера, маркі знікалі ў 1944 годзе. Шалі барак вазілі на грузавіках будаваць дарогу. Пясок і жвір насілі на насілках. Праца была вельмі цяжкай, кармілі дрэнна. Да канца 1944 года вязням пачала дапамагаць арганізацыя» Чырвоны Крыж": давалі цукар, чорны хлеб і цёплую вопратку. І ўжо дазвалялі выходзіць за тэрыторыю лагера купляць прадукты. У гэты ж час па лагеры прайшоў слых, што да горада падыходзіць руская армія і праз некалькі дзён яна вызваліла ўсіх вязняў лагера. Гэта быў студзень 1945 года. Вольга Васільеўна ўспамінала гэты дзень са слязамі на вачах. Усіх вязняў рассадзілі па вагонах і адправілі ў Беларусь.
Дашкевіч Валерыя, навучэнка 10 "B" класа
Калі ў 1943 годзе вызвалілі Зеленочы ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў, майму бацьку Табуліну Васілю Акімавічу, ураджэнцу гэтага ж населенага пункта, споўнілася толькі 17 гадоў. У такім узросце ў войска практычна яшчэ не бралі. Але тата не мог сядзець дома склаўшы рукі. Ён быў вельмі актыўным чалавекам, такіх называюць – людзі дзеянні. А яшчэ ён быў адчайнай галавой, не баяўся нічога і нікога.
Тата прыпісаў сабе тры гады, каб яго ўзялі на фронт. І 18 чэрвеня 1944 года апынуўся ў Чырвонай Арміі. Некалькі месяцаў вучобы і яму прысвойваюць званне сяржанта, ён становіцца камандзірам прылады 4-й батарэі 2-га дывізіёна 1135-га лёгкага артылерыйскага палка 169-й лёгкай артылерыйскай брыгады.
Асабліва вызначыўся Бацька падчас правядзення Вісла-Одэрскай стратэгічнай наступальнай аперацыі, г.зн. у перыяд стратэгічнага наступу савецкіх войскаў на правым флангу савецка-германскага фронту ў 1945 годзе. Пачалася гэтая аперацыя 12 студзеня, а завяршылася 3 лютага. Праводзілася сіламі 1-га Беларускага і 1-га Украінскага франтоў, якімі адпаведна камандавалі маршалы Савецкага Саюза Георгій Жукаў і Іван Конеў.
Загадам па 1135-га лёгкага артылерыйскага палка 1-га Беларускага фронту ад 19 студзеня 1945 г. камандзір гарматы сяржант Васіль Табулін быў узнагароджаны медалём «За адвагу». "За тое, што ў баях за М.Едлінск 16.1.45 г. прамой наводкай са сваёй прылады знішчыў 2 агнявыя кропкі праціўніка, якія перашкаджалі прасоўванню пяхоты. Удзельнічаў у адбіцці контратакі ў раёне Домбрувка-Падложна, у выніку агнём яго прылады знішчана: 1 кулямётная кропка, 3 падводы з розным грузам і 6 салдат», — так было адзначана ў загадзе.
Варта адзначыць, што мястэчка Едлінск даволі вядома не толькі ў самой Польшчы. Размяшчаецца яно ў аднайменнай воласці Мазавецкага ваяводства Радамскага павета.
У 1794 годзе, падчас паўстання на тэрыторыі Рэчы Паспалітай, у Едлінску раскватараваўся Тадэвуш Касцюшка, які і кіраваў гэтым паўстаннем.
Да гэтага часу галоўнай славутасцю гэтага населенага пункта з'яўляецца Касцёл апосталаў Пятра і Андрэя, заснаваны ў сярэдзіне XVII стагоддзя Станіславам Вітаўцкім, кастэланам Бжэзіны і збудаваны намаганнямі яго сына Станіслава, Кастэлана Сандамірскага. Гэты касцёл, верагодна, на сённяшні дзень з'яўляецца адзіным сведкам тых страшных баёў, у якіх вызначыўся мой бацька.
У ходзе Вісла-Одэрскай аперацыі ад нямецкіх войскаў была вызвалена тэрыторыя Польшчы на захад ад Віслы і захоплены плацдарм на левым беразе Одэра, выкарыстаны пасля пры наступе на Берлін. Паколькі аперацыя насіла імклівы характар — на працягу 20 сутак савецкія войскі прасоўваліся на адлегласць ад 20 да 30 км у дзень-за гэты час яны пераадолелі 7 умацаваных рубяжоў праціўніка і 2 буйныя водныя перашкоды.
Да медаля «За адвагу» у бацькі дадалася медаль «За вызваленне Варшавы».
Змагаючыся ўжо на тэрыторыі Германіі, у пачатку красавіка
1945 года сяржант Васіль Табулін быў узнагароджаны ордэнам Чырвонай Зоркі за тое, што «23.3.45 г.падчас наступлення на левым беразе р. Одэр агнём сваёй гарматы прамой наводкай знішчыў 1 станковы кулямёт і 1 ручной кулямёт праціўніка. Камандуючы прыладай пад моцным агнём праціўніка акрамя таго расьсеяў і часткай знішчыў да 30 гітлераўцаў, якія рыхтуюцца да контратацы», як адзначыў яго кампалка гвардыі палкоўнік Дарафееў у сваім уяўленні да ўзнагароды.
Па заканчэнні вайны грудзі бацькі ўпрыгожылі медалі» За ўзяцце Берліна «і»за перамогу над Германіяй у Вялікай Айчыннай вайне 1941-1945 гг.".
Дэмабілізаваўшыся з войска, бацька вярнуўся да бацькоў у Зеленочи. Ад бацькі, Якіма Акімавіча, і маці, Лізаветы Якаўлеўны, даведаўся, што яго старэйшы брат Міхаіл, 1921 г.н., прапаў на фронце без вестак у 1944 годзе. Брат Іван быў сагнаны ў Нямеччыну ў фашысцкае рабства.
Бацька пайшоў працаваць у Калінкавічах у міліцыю. Па заданні кіраўніцтва яшчэ некаторы час змагаўся ў заходніх абласцях Украіны з бандэраўцамі. Яму прапаноўвалі павышэнне па міліцэйскай службе, як распавядала мама, але ён скончыў да вайны сем класаў, і лічыў. Што такога адукацыі недастаткова, каб кіраваць людзьмі.
Тата ўладкаваўся ў Калінкавіцкае дэпо. Пачынаў працаваць там качагарам, затым вывучыўся на памочніка машыніста, а затым і на машыніста.
Ажаніўся з калінкавічанкай Гацук Ліліяй Рыгораўнай. Яны пабудавалі дом у Калінкавічах на вул. Маскоўскай, дзе нарадзілі і выгадавалі траіх дзяцей.
Бацька працаваў гэтак жа выдатна, як і ваяваў. Вось на гэтай фатаграфіі, на якой ён адлюстраваны да 30-годдзя вызвалення Беларусі разам са сваім памочнікам Валянцінам драбніцай, на адваротным баку напісана: « За тры гады пяцігодкі Табулін правёў 55 цяжкавагавых цягнікоў, якімі перавёз 47210 тон грузу, за 5 месяцаў гэтага года правёў 25 цяжкавагавых цягнікоў, якімі перавёз 13,5 тыс.тон грузу і дамогся эканоміі паліва». Фота і надпіс тады зрабіў фотакарэспандэнт Калінкавіцкай раёнкі " за камунізм»
Макс Іофе.
Бацькі, на жаль, не стала ў 1982 годзе. Але ў яго засталося 6 унукаў і ўжо ёсць 5 праўнукаў. А таксама наша светлая памяць аб нашым бацьку і дзядулю – героя.
Мая прабабуля, Хамутоўская Ева Аляксандраўна, якая нарадзілася
9 мая 1929, ва ўзросце 12 гадоў разам са сваёй мамай, Хамутоўскай Фёдарай Сафронаўнай, і бацькам, Хамутоўскім Аляксандрам Альбіновічам, сустрэла вайну ў вёсцы Альховае, Лельчыцкага райна, Гомельскай вобласці.
У чэрвені 1943 нямецкія войскі, якія прыйшлі ў вёску, дзе пражывала мая прабабуля са сваёй сям'ёй, сталі выганяць усіх жыхароў са сваіх хат і пад канвоем вялі за вёску на пагорак. Некаторым удавалася незаўважанымі збегчы ў лес, але такіх шчасліўчыкаў балю не шмат. Цётка маёй прабабулі, Анеля Альбиновна, разам з грудным дзіцем ўцякла ў поле з жытам, дзе паспрабавала схавацца, але фашысты пачалі ўсляпую страляць па ёй. Схавацца ёй не ўдалося і, пакінуўшы дзіця ў полі, нямецкія салдаты павялі яе да астатніх. Выбудаваўшы ўсіх жыхароў вёскі на погорке, нямецкія карнікі збіраліся іх расстраляць, але які прыехаў афіцэр загадаў адправіць усіх у якасці працоўнай сілы ў Аўстрыю. Так як на той момант Еве Аляксандраўне было 14 гадоў, то яе прымушалі працаваць у сельскай гаспадарцы. Яе маці, Фёдара, працавала на хлебапякарні, дзе частка хлеба праз падпольшчыкаў перадавала вязням канцлагера і партызанам. А яе муж, Аляксандр, які не змог ваяваць на фронце, так як быў глуханямы, вырабляў будаўнічыя работы.
Пасля заканчэння вайны, нягледзячы на прапанову аўстрыйскіх гаспадароў застацца ў Аўстрыі, працаваць і жыць тут, уся сям'я Хамутоўскіх вярнулася да сябе на радзіму, у вёску Альховае, дзе Ева выйшла замуж за Гарагляд Леаніда Адамовіча і нарадзіла пецярых дзяцей.
Ева Аляксандраўна памерла 9 траўня 2004 года ад інсульту.
Кіслоў Сяргей Іванавіч нарадзіўся ў 20.03.1911 года нараджэння. Да вайны працаваў сакратаром Вялікадолецкага сельсавета, загадчыкам крамы прамтавараў у вёсцы Вялікія Дольцы (Ушацкі раён).
У 1941 годзе забралі ў шэрагі вайскоўцаў. Загінуў 21 лютага 1945 года, пахаваны арт. Приекуле Латвійская ССР.
Зайцава Людміла Мікалаеўна, настаўнік беларускай мовы і літаратуры, Зайцава Вікторыя, навучэнка 10 " В " класа
Вайна!
Якое страшнае гэта слова! Колькі гора прынесла яна людзям.
У Вялікай Айчыннай вайне ў Беларусі загінуў кожны чацвёрты беларус. Амаль усе гарады былі разбураны! Сотні вёсак былі спалены разам з людзьмі. Такое забыць немагчыма. Не вярнуліся з вайны нашы дзяды, прадзеды. Нялёгка было перажыць такое гора і жыць без роднага чалавека, без карміцеля і гаспадара ў доме.
Мой прадзед Адам ваяваў на гэтай вайне, быў камандзірам стралковага аддзялення. Яму давялося вызваляць шмат гарадоў і вёсак. Мая бабуля часта расказвае мне аб баявых подзвігах майго прадзеда. 30 сакавіка 1945 года ён быў кантужаны і паранены ў левае сцягно. Два месяцы праляжаў у бальніцы. За баявыя заслугі ён быў узнагароджаны медалямі «За адвагу», «За вызваленне Варшавы», «За ўзяцце Кенігсберга», «За ўзяцце Берліна», «За перамогу над Германіяй", ордэнам "Вялікай Айчыннай вайны 1 ступені" і многімі юбілейнымі медалямі. Усе ўзнагароды майго прадзеда бабуля зберагла як сямейную рэліквію. Вайну ён скончыў у Берліне. Дадому вярнуўся 21 снежня 1950 года. Пасля заканчэння вайны яшчэ доўгіх пяць гадоў ён служыў у Германіі на пасадзе камандзіра ўзвода трафейнай брыгады. Па вяртанні дадому ў сваю родную вёску прадзед Адам працаваў лесніком, брыгадзірам у калгасе, а апошнія 38 гадоў быў загадчыкам крамы "прамтавары". За сваю працу ён быў узнагароджаны ордэнам "Знак Пашаны", медалём" Ветэран працы", значком»Выдатнік савецкай спажывецкай кааперацыі". Яго імя занесена ў кнігу"ветэраны спажывецкай кааперацыі Рэспублікі Беларусь".
Я хачу пажадаць усім ветэранам, якія яшчэ жывыя, каб яны былі здаровыя і пражылі яшчэ шмат гадоў. Але тым, хто загінуў на вайне хачу падзякаваць за тое, што яны абаранялі нашы землі і нас усіх. Я хачу, каб вайна больш ніколі не паўтарылася
Год нараджэння: 1925 г.
Месца нараджэння: Беларуская ССР, Гомельская вобласць, Лоеўскі р-н,
с. Казярогі. Ваеннае званне: чырвонаармеец
У час Вялікай Айчыннай вайны мой прадзед атрымаў медаль» За адвагу «за подзвігі 02.02.1944 г., 19.02.1944 г., 25.09.1944 г. гэтак жа ён атрымаў» Ордэн Айчыннай вайны II ступені " 06.04.1985 г.
Мой тата мне распавёў, што на вайне мой прадзед атрымаў 3 раненні. Першае раненне атрымаў у д. Падбярэззе і быў паранены ў ягадзіцу, нягледзячы на накіраванне яго ў шпіталь ён застаўся ў часці. Другое раненне ён атрымаў пры атацы немцаў з ручным кулямётам Пад г. Мядзведзь і быў паранены ў левы плечавы сустаў. А трэцяе раненне было атрымана ў г. Валміера.
У асноўных фондах музея змяшчаецца каля 150 экспанатаў: сапраўдныя дакументы ваеннай гісторыі (узнагародныя лісты, воінскія падзякі, газеты 61 арміі, схема баявых дзеянняў злучэнняў і часцей 61 арміі (студзень-чэрвень1944г, складзеная ветэранамі і г.д.). узбраення (кулямётныя дыскі ,фрагменты снарадаў, мін і г.д.) і рыштунку ўдзельнікаў ВАВ(савецкія каскі, пілоткі), фатаграфіі часоў ВАВ, прадметы побыту франтавікоў(пляшкі, сталовыя прыборы). рэфератамі, успамінамі ветэранаў і ўдзельнікаў Вялікай Айчыннай вайны, гістарычнай і мастацкай літаратурай, паштоўкамі.
Усе гады фонд папаўняўся дакументамі, матэрыяламі краязнаўцаў, удзельнікаў вайны, настаўнікаў і вучняў школы.
У музеі працуе група экскурсаводаў з удзельнікаў школы. Створаны Савет музея. Штогод ладзяцца сустрэчы з ветэранамі Вялікай Айчыннай вайны.
Музей Вялікай Айчыннай вайны, размешчаны на тэрыторыі Дзяржаўнай установы адукацыі
"Сярэдняя школа № 10 г. Мазыра"
Адрас, кантактны тэлефон: Гомельская вобл., г. Мазыр, вул. Фрунзе, д.57, т. (80236) 32 47 45, 32 47 42, Ціваненка Алена Мікалаеўна, захавальнік музейных экспанатаў.
Асноўныя раздзелы экспазіцыі: баявы шлях 55-й Мазырскай Чырванасцяжнай стрэлкавай дэвізіі, вызваленне горада Мазыра, асобнай часткі і злучэння, якія прымалі ўдзел у вызваленні г. Мазыра, Ветэраны вайны – работнікі школы, кароткая гісторыя 55-й Мазырскай Чырванасцяжнай стралковай дывізіі Мазырскай Чырванасцяжнай ордэна Суворава 2 ступені стралковай дывізіцыі, асабістыя рэчы і дакументы ваенных гадоў ветэранаў 55-й Мазырскай Чырванасцяжнай стралковай дывізіі, прадметы побыту і ўзбраенне часоў ВАВ, абмундзіраванне часоў ВАВ, сувеніры і падарункі ветэранаў 55-й Мазырскай Чырванасцяжнай стралковай дывізіі, кнігі аб бітвах, палкаводцах і простых салдатах ВАВ, куток хвіліны маўчання (прысвечаны гарадам - героям), макет бліндажу, куток, прысвечаны дзецям, 55-й Мазырскай Чырванасцяжнай стралковай дывізіі, "Ніхто не забыты, нішто не забыта" (прысвечана сваякам навучэнцаў, якія змагаліся ў перыяд ВАВ)
Кароткае апісанне раздзелаў экспазіцый: раздзелы экспазіцыі музея прысвечаны кароткай гісторыі і баявому шляху 55-й МКСД, вызваленню імі г. Мазыра, г. Калінкавічы, ветэранам гэтай дывізіі, сустрэчам з ветэранамі гэтай дывізіі, якія праходзілі ў г. Мазыры на базе школы №10, таксама многія экспазіцыі музея прысвечаны асабістым рэчам, дакументам ваенных гадоў ветэранаў 55-й МКСД, прадметам побыту, узбраенню, абмундзіраванню часоў Вялікай Айчыннай вайны. Ёсць экспазіцыі, прысвечаныя дзецям загінуўшым у канцлагерах, гарадам-героям, сваякам навучэнцаў, якія змагаліся ў перыяд Вялікай Айчыннай вайны.
Музей партызанскай славы ў вёсцы Раманаўка знаёміць сваіх гасцей з гісторыяй партызанскага руху на Мазыршчыне ў гады Вялікай Айчыннай вайны.
Музей партызанскай славы ўяўляе сабой умоўную рэканструкцыю партызанскага лагера, які базаваўся ў Буда-Казіміраўскіх лясах з зямлянкай, студняй, возерам. На тэрыторыі музея знаходзіцца воінскае пахаванне - брацкая магіла воінаў-партызан. Наведвальнікам прапануецца экскурсія: «Гісторыя партызанскага руху на Мазыршчыне ў гады ВАВ».
АДРАС:
247766, Рэспубліка Беларусь,
Гомельская вобл., Мазырскі раён, в. Раманаўка.
Музей партызанскай славы
Заказ экскурсій па тэл. 80236 25 83 62, 25 82 47
Час працы: па папярэдніх групавых заяўках
Курган Славы - знакавае для мазырчукоў месца, месца памяці і смутку. Тут размешчана брацкая магіла герояў, якія ўдзельнічалі ў вызваленні Мазыра, малалетнім вязням канцлагераў, воінам інтэрнацыяналістаў. 5 гадоў таму тут пачаў стварацца музей ваеннай тэхнікі пад адкрытым небам, напярэдадні 76 гадавіны перамогі экспазіцыя папоўнілася новым экспанатам.
Гэтую пускавую рэактыўную ўстаноўку залпавага агню баяліся фашысты. Адна з самых магутных зброяў Вялікай айчыннай з далікатным дзявочым імем "Кацюша". Легендарная ўстаноўка папоўніла ўнікальны музей ваеннай тэхнікі, размешчаны на Кургане Славы. Праўда, гэта не спісаная прылада, як усе папярэднія экспанаты, а муляж, але выкананы ювелірна па чарцяжах з улікам тактыка-тэхнічных дадзеных. Устаноўка "Кацюшы" - гэта даўняя задумка ветэранаў 33-й гвардзейскай Свірскай Чырванасцяжнай, ордэнаў Суворава, Кутузава і Аляксандра Неўскага ракетнай дывізіі. Ідэю рэалізавалі дзякуючы неабыякавым, тым, хто з павагай ставіцца да
ваеннай памяці.
"Кацюша" стала 7 па ліку экспанатам музея ваеннай тэхнікі. Нагадаем, стварэнне ўнікальнай экспазіцыі пачалося ў верасні 2016. Першым з'явіўся баявы танк Т-80, далей дэсантны бронетранспарцёр, баявая машына пяхоты, 122 міліметровая самаходная артылерыйская ўстаноўка "Нона". Усё гэта сучасная ваенная тэхніка, большасць і зараз знаходзіцца на ўзбраенні беларускай арміі. «Кацюша» - гэта частка баявой гісторыі, прародзіч сучасных сістэм залпавага агню.
Вікторыя Сініцкая, Юрый Гарабец. ТКМ
Працягваем наш праект па ўшанаванні ў відэакадрах памяці нашага народа аб Вялікай Айчыннай вайне. Глядзіце новы ролік з цыкла "Абеліскі вялікага подзвігу" аб мемарыяльным комплексе "Курган Славы" ў Мазыры. Адкрыццё мемарыяла адбылося ў 1967 годзе і было прымеркавана да 23-й гадавіны вызвалення горада ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. 875 дзён працягвалася нацысцкая акупацыя горада на Прыпяці. Асноўныя элементы мемарыяла - 45-метровая стэла, Вечны агонь і брацкая магіла салдат і партызан. У 2012 годзе на мемарыяле быў устаноўлены памятны знак воінам-інтэрнацыяналістам, якія ваявалі ў Афганістане. На Кургане Славы праводзяцца мітынгі і парады, сустрэчы з ветэранамі Вялікай Айчыннай вайны і ваярамі-інтэрнацыяналістамі. Пры стварэнні відэа выкарыстана кінахроніка БДАКФФД.
Мой бацька Галавана (Галавач) Васіль Рыгоравіч, украінец, нарадзіўся 19 студзеня (н.с.) 1912 года ў сяле Дамантава ў 20 км ад г. Чарнобыля. Вёска Да-Мантава размяшчалася ў міжрэччы Дняпра і Прыпяці (пры ўпадзенні ў Дняпро) рэчкі Кляпані і праславілася не толькі як малая радзіма Васіля Рыгоравіча, але і наступнымі важнымі падзеямі, якія тут адбыліся.
1. У верасні 1943 г. нашы войскі 13. Арміі Цэнтральнага фронту фарсіравалі Днепр і захапілі плацдарм у с. Дамантава на правым беразе Дняпра, дзе на працягу разгарнуліся разлютаваныя баі за яго ўтрыманне і пашырэнне. Баі не спыняліся ні днём ні ўначы 7 дзён, пры гэтым напады фашысцкіх танкаў і пяхоты вынікалі адна за іншы. Але нашы войскі выстаялі коштам вялікіх страт і перайшлі ў наступ, за што групе салдат і афіцэраў было прысвоена званне Герояў Савецкага Саюза, якія пасля былі пахаваны на Алеі Герояў у Чарноблі.
2. Сяло Дамантава сышло пад ваду ў 1968 г. пасля будаўніцтва плаціны Кіеўскай ГЭС, т.я. аказалася ў зоне пастаяннага затаплення Кіеўскага вадасховішча, пасля Чарнобыльскай аварыі - у зоне заражэння.
Такім чынам, у «дамантаў» (жыхароў Дамантава) як у «атлантаў», радзіна сышла пад ваду, і дадаткова накрытая радыеактыўнымі прадуктамі.
Васіль Рыгоравіч быў адзіным дзіцем у сям'і Рыгор Герасімавіч Глікерыя Кандрацьеўна Галавачоў, якія былі заможнымі сялянамі і валодалі млыном. Пасля пачатку Ӏ-й Сусветнай вайны Грыгарый Герасімовіч быў прызваны ў армію, дзе, мяркуючы па прыведзенай фатаграфіі, служыў у кавалерыйскіх войсках. Глікерыя Кандрацьеўна паходзіць са шматдзетнай (10 дзяцей) сям'і Беленкі, якая пражывала таксама ў Дамантава. У бацьку В.Г. было шмат жывёлы, адрыны, вялікі дом, вялікае гумно. Яны былі працавітыя, непітушчыя і паважаныя людзі і памерлі ў адзін год (1967 г.). Пахаваны ў Дамантова, а затым магіла была перанесена ў сяло Страхалессе.
Васіль Рыгоравіч пасля заканчэння сельскай школы з 1926 года вучыўся ў Чарнобыльскай аграпрафшколе. У школе ён закахаўся ў Пашу Літоўчанку, бацькі якой таксама былі заможнымі сялянамі, мелі млын, крупарушку, рабілі сечку (рэзаная салома) для жывёлы. У 1929 годзе Васіль і Паша Літо-вучэнка абвянчаліся, хаця бацькі абодвух былі супраць. У 1931 годзе ў іх нарадзілася дачка Надзя (у замужжы Вішнеўская).
Пасля заканчэння школы Васіль працаваў сакратаром сельсавета ў Дамантаве. Выкарыстоўваючы сваё службовае становішча, В.Р. пры складанні спіскаў (у калгас?) (кулакоў?) першымі паставіў прозвішчы Галавач і Літоўчанка, што выратавала іх ад раскулачвання і перасялення ў аддаленыя месцы губерні, як кулакоў трэцяй катэгорыі (уладальнікі млына). У бацькоў адабралі жывёлу, млын і ўсе пабудовы, пакінуўшы па маленькай хаце, астатняе разбурылі і з гэтых матэрыялаў пабудавалі свірны.
ӀӀ.
Вучоба ў Кіеве і ў Самаркандзе
У пачатку 30-х гадоў Васіль з'ехаў вучыцца ў Кіеў у будаўнічы тэхнікум. Як сын раскулачанага, ён не мог атрымаць у Кіеве вышэйшай адукацыі і пасля заканчэння тэхнікума з'ехаў у Самарканд да свайго дзядзькі Сцяпану Беленку (Белёнак). Тады ж ён для канспірацыі змяніў прозвішча Головач на Галавана. Да Пашы ён не вярнуўся, але і не разводзіўся.
Ва Узбекістане Васіль Рыгоравіч некаторы час працаваў на нейкай адміністрацыйнай пасадзе ў сельскай мясцовасці. У яго падпарадкаванні знаходзіліся сасланыя трацкісты. Як чалавек энергічны, ён не мог змірыцца з тым, што мост, які злучае два суседнія вёскі стаіць у некалькіх кіламетрах ад іх, што вельмі складана жыццё. Ён дамогся дазволу і грошай на будаўніцтва маста і мост быў пабудаваны. Але ў першую ж вясну рака памяняла рэчышча і мост апынуўся стаячым не папярок ракі, а ўздоўж. Высветлілася, што ў гэтым месцы будаваць мост нельга было з-за непрадказальнасці ракі, пра гэта ведалі і яго падначаленыя, але, відаць з жадання насаліць юнаку-начальніку, прамаўчалі. Сітуацыя была небяспечнай па тых часах, але бацька абышоўся вымовай.
Ён з'ехаў у Самарканд, дзе ў 1936 годзе паступіў на гістарычны факультэт Узбекскага Дзяржаўнага Універсітэта ім. Алішэра Наваі, скончыўшы які 28.06.1941г. Пры паступленні на пісьмовым іспыце на нейкае пытанне ён напісаў: "Не ведаў, не ведаю, але буду ведаць!" і быў прыняты. Вучыўся добра. У выпісцы з заліковай кніжкі з 32 прадметаў (з іх 5 залікаў) толькі 6 - "добра", астатнія выдатна".
На Дзяржаўных іспытах з пяці іспытаў ён тры здаў на «пасрэд-рэд.». Хутчэй за ўсё гэта звязана з тым, што пачалася вайна і ён тут жа быў прызваны ў армію, таму яму было не да іспытаў. В.Г. атрымаў спецыяльнасць «гісторык».
Адначасова з ім ва Універсітэце вучыўся на філалагічным факультэце Рашыдаў Шарып Рашыдавіч, які ў часы Брэжнева Л.І. быў 1-м сакратаром Кампартыі Узбе-кістана. В.Г. асабіста ведаў студэнта Рашыдава і пра яго з часоў студэнцкага юнацтва ў бацькі былі добрыя ўспаміны. У 1983 г. ён стаў вядомы, як галоўны фігурант «бавоўнай справы» і ў той жа ён памёр (або наклаў на сябе рукі). У 1984 г. яго нядаўнія паплечнікі, улічваючы меркаванне Андропава, выкрывалі яго як дэспата, карупцыянера, хабарніка, які нанёс шкоду ўзбекскаму народу і стварыў у рэспубліцы становішча рабалепства, падлізніцтва і кумаўства. Пасля гэтага прах Рашыдава эксгумавалі і перапахавалі (з цэнтра Ташкента на могілкі). Калі ж Узбекістан стаў незалежным, краіне запатрабаваліся героі. Рашыдава рэабілітавалі, з ушанаваннямі перапахавалі на ранейшым месцы, пры гэтым Рашыдава ўжо лічаць сапраўдным мусульманінам, змушаным хаваць сваю веру і якія змагаліся за шчасце ўзбекскага народа. А паколькі смерць Рашыдава стала следствам ціску на яго вярхоўнай савецкай улады, то зараз ён можа называцца і пакутнікам за веру - шахідам. І яго прах перанеслі зноў у цэнтр Ташкента.
Васіль Рыгоравіч вучыўся ў інстытуце ў гады рэпрэсій і расказваў такі выпадак са студэнцкага жыцця. Ён жыў у пакоі з хлопцам, які атрымаў у падарунак на дзень нараджэння свой партрэт і павесіў яго ў пакоі на тым жа ўзроўні, што і партрэт Сталіна, які вісеў спакон. У той жа вечар хлопца арыштавалі па артыкуле "важдызм". Праз шмат гадоў бацька выпадкова сустрэў яго. Гэта быў ужо абсалютна хворы, зламаны чалавек. Ён расказаў бацьку, што сядзеў у каменным «мяшку», дзе на паголеную галаву па-стаянна капала вада. Гэта ўсходні варыянт следчага дазнання….
У 80-х гадах Васіль Рыгоравіч разам з жонкай Агнэсай Ніка-лаеўнай здзейснілі вандраванне ў Самарканд. Ехалі цягніком некалькі дзён.В.Г. і ў дарозе не змяніў сваёй звычкі накручваць кіламетры хуткім крокам, ён хадзіў уздоўж вагона туды і назад і так усім надакучыў, што праваднікі і іншыя пасажыры сталі пагражаць скінуць яго з цягніка. Дзякуй Богу, усё абышлося! Прыехалі яны ў Самарканд, адразу пайшлі ў даведачнае бюро і папрасілі знайсці адрасы аднакурснікаў бацькі па спісе. Дзяўчына паглядзела на спіс і, убачыўшы ўзросты адшукваюцца, нядоўга затлумляючыся, адказала ім, што нікога ў жывых ужо няма. Тыя, засмучаныя, выйшлі з вакзала і пайшлі перадыхнуць у прывак-зальны сквер. Ідуць сабе, і раптам пажылая пара, якая сядзіць на лаўцы, на якую нават не звярнулі ўвагі, раптам ускоквае і з воклічам: «Вася Галавана!» кідаецца да іх. Гэта былі аднакурснікі В.Г., якіх у даведачным бюро толькі што "пахавалі". Далей усё закруцілася: сустрэчы з аднакурснікамі, успаміны… Паездка была надзвычайнай!
ӀӀӀ.
Удзел у Вялікай Айчыннай Вайне 1941-1945 гг.
Навучанне ў ваенным вучылішчы. Васіль Рыгоравіч з лістапада 1941 г па чэрвень 1942 г - курсант Ташкенцкага Ваенна-пяхотнага вучылішча. Вучылішча ў гэты перыяд рыхтавала курсантаў па паскоранай шасцімесячнай праграме, таму заняткі вяліся па 10 гадзін у дзень. Аснову навучання складалі палітычная падрыхтоўка і толькі вайсковыя прадметы. Акрамя таго, В.Г. прайшоў дадаткова спецпадрыхтоўку для працы за лініяй фронту. Пры-сягу прыняў 20 чэрвеня 1942 г. Служыў ва Узброеных сілах Саюза ССР з 10.11.1941 па 16.11.1953 г. Звольнены ў званні Падпалкоўніка. У 2001 г. загадам ГК ВС Рэспублікі Беларусь яму прысвоена званне Палкоўніка.
Бітва за Каўказ (удзел у Наварасійскай аперацыі). Пасля заканчэння ваеннага вучылішча Васіль Рыгоравіч быў накіраваны палітрабатнікам у 47-ю Армію, якая ўваходзіла ў склад Паўночна-Каўказскага фронту, і ў 1942 г. прымаў удзел у баявых дзеяннях гэтай арміі па абароне Наварасійска, а са студзеня па сакавік 1943 г. удзельнічаў у наступальных баях у раёне Наварасійска.
У раёне Наварасійска па суседстве дзейнічала 18-я Армія, дзе ў гэты час нёс службу Л.І. Брэжнеў, які, як і Галавана В.Г., быў палітра-ботнікам. Наварасійская аперацыя працягвалася больш за год, пры гэтым атакі войскаў праціўніка разбіваліся аб стойкасць абаронцаў горада, якія спынілі прасоўванне ворага ўздоўж Чарнаморскага ўзбярэжжа ў багатае нафтай Закаўказзе, а таксама адкрывае шлях фашыстам у краіны Блізкага ўсходу.
Бітва за Каўказ - гэта адна з выдатных бітваў Вялікай Айчыннай вайны, пры гэтым у Новоро-сійскай аперацыі была адведзена вырашальная роля. У азнаменаванне гераічнай абароны Наварасійску было прысвоена званне Гарады-героя, а ў цэнтры горада па-зрушаны помнік - трохфігурная кампазіцыя байцоў з аўтаматамі і сцягам. За ўдзел у гераічнай абароне Наварасійска Васіль Георгіевіч быў узнагароджаны медалём "За абарону Каўказа"
Бітва на Курскай дузе. У жніўні 1943 г. 47-я армія была перададзена Варонежскаму фронту і прымала ўдзел у Белгарадска-Харкаўскай аперацыі, якая з'яўлялася заключным этапам Курскай бітвы і мела кодавы назоў «Палкаводзец Румянцаў». Яна праводзілася з 3 па 23 жніўня 1943 г. з мэтай вызвалення Харкава і стварэння перадумоў для вызвалення левабярэжная Украіны.
Гітлераўскае камандаванне расцэньвала Харкаў як «усходнія вароты ва Украіну» і ўсе подступы да горада былі моцна ўмацаваны. На пачатковым этапе аперацыі Савецкія войскі прарвалі абарончую паласу суперніка па фронце ў 70 кіламетраў і за тры дні напружаных баёў прасунуліся наперад да 60 кіламетраў, вызваліўшы Белгарад і Арол.
У ходзе вызвалення Харкава былі адбітыя два кантрудара немцаў, пры гэтым у акалізацыі другога ўдару (у Ахтыркі) 18-20 жніўня важную ролю адыграла 47-я армія, у якой служыў В.Г.. Войскі Стэпавога фронту ў ноч на 23 жніўня правялі начны штурм Харкава, разграмілі там значную частку варожай групоўкі і да 12 гадзін вызвалілі горад.
У гонар вызвалення гарадоў Белгарада і Арла па загадзе І. В. Сталіна 5 жніўня апоўначы ў Маскве быў праведзены першы артылерыйскі салют. Пасля салюты праводзіліся ў сталіцы ў гонар іншых важных перамог.
Вызваленне Украіны. Пасля вызвалення Харкава 47-я армія ўдзельнічала ў вызваленні Украіны, падчас якой В.Г. неаднаразова закідвалі на парашуце ў тыл нямецкіх войскаў, у прыватнасці ў вядомы партызанскі атрад Коўпака С.А.. Там яго спачатку прынялі за дыверсанта. Нам. камандзіра атрада па разведцы Вяршыгора П.П. асабіста дапытваў бацьку так, што гады спустя ён успамінаў Вершыгору, мякка кажучы, без сімпатыі. Упас-твіі П.П. Вер-шыгора – камандзір партызанскага атрада, Герой Савецкага Са-юза, аўтар кнігі пра Каўпак С.А. і інш. кніг, кіна-рэжысёр. Па матывах яго "партызанскіх" твораў быў пастаўлены фільм "Ад Буга да Віслы".
Ковельская аперацыя і фарсіраванне Заходняга Буга. У 1944 г. кіраванне 47-й арміі было перададзена Беларускаму фронту і армія вяла абарончыя баі на мяжы Ямны — Дубровіца, а з 15 сакавіка наступала на кавельскім напрамку. У першы дзень наступу часткі і злучэнні 47-і войскі прасунуліся на 15-20км, а ў кані дня 18 сакавіка варожы гар-нізон у Ковелі быў акружаны. Аднак акружаныя ў горадзе гітлераўскія салдаты працягвалі аказваць жорсткае супраціўленне. Вораг падцягваў рэзервы з іншых участкаў і бесперапынна контратакаваў. Засяродзіўшы на знешнім фронце магутны бранятанкавы кулак, нямецкія дывізіі ў першых чыслах красавіка прарваліся да Ковеля, дэблакіравалі гарнізон. Часткі 47-й арміі замацаваліся на мяжы на ўсход ад горада і на працягу 3-х месяцаў вяліся ўпартыя баі на подступах да Ковеля.
Для падрыхтоўкі будучага наступлення важную ролю адыгрывала дзейнасць разведкі, у т.л. разведчыкаў 76 дывізіі, камандзірам якіх быў паранены пад Ковелем арт. лейтэнант А.Г. Казакевіч - вядомы пісьменнік, будучы аўтар аповесці, "Зорка", сюжэт якой адлюстроўвае сапраўдныя падзеі ў перыяд барацьба за Ковель. Інфармацыя, сабраная рэальнымі прататыпамі гэтай аповесці, дазволілі не дапусціць контрудар немцаў, накіраваны на агіду прарыў нашых войскаў у Польшчу. Гэта аповесць была двойчы экранізавана.
У ходзе Люблін-Брэсцкай аперацыі (18 ліпеня - 2 жніўня) 47-я армія і яе злучэнні і часткі ва ўзаемадзеянні з іншымі войскамі фронту прарвалі абарону праціўніка, вызвалілі г. Ковель (6 ліпеня), фарсіравалі раку Заходні Буг і ўступілі на тэрыторыю Польшчы.
Васіль Рыгоравіч, як паліт-работнік, прымаў актыўны ўдзел у Ковельскай і Люблін_Брэсцкай баявых аперацыях. Ролю паліт-работніка ў дзейным войску цяжка пераацаніць. У іх абавязак уваходзіла не толькі тлумачэнне планаў кіраўніцтва войска, але і ўменне падняць баявы дух байцоў, аповесці іх у бой на ворага. І адных слоў тут недастаткова, а трэба самому паказваць прыклад смеласці і бясстрашнасці, тады тваім словам павераць. Такім з'яўляўся і Васіль Рыгоравіч, які не будучы фанатыкам камунізму, быў сапраўдным патрыётам і верным свайму салдацкаму абавязку. Ён загадваў агітмашынай для палітычнай і культурна-асветніцкай работы. На ёй мелася кінаперасоўка з невялікім запасам кінастужак, радыёўстаноўка, набор пласцінак з запісам савецкіх песень. І за праяўленую адвагу ён, па-літрук, быў узнагароджаны баявымі ордэнамі і медалямі.
Першы баявы ордэн Васіль Рыгоравіч атрымаў за ўдзел у Кавельскай аперацыі. Жыхары горада г. Ковель вельмі пацярпелі ў гады вайны. За час акупацыі гітлераўцы расстралялі ў Ковелі 3500 чалавек цывільнага насельніцтва і 11 тыс.чал. З мэтай выяўлення злачынстваў фашызму ў наваколлі горада быў дэсантаваны самалётам В.Г., які ў пясчаных кар'ерах выявіў горы трупаў расстраляных фашыстамі жыхароў. Фашысты спрабавалі засыпаць усе гэтыя пахаванні вапнай, каб схаваць сляды сваіх злачынстваў, але не паспелі, і В.Г. зафіксаваў усё. За гэтую аперацыю ён быў узнагароджаны ордэнам Чырвонай Зоркі. Выпіска з прадстаўлення на ўзнагароджанне:
«Як лек-тар і начальнік агітмашыны ДКА знаходзіўся ў дзеючых частках. Пры ўзяцці нашымі войскамі г. Ковель тав. Галавана ўступіў у горад з першымі перадавымі часткамі, выявіў у пясчаных кар'ерах трупы расстраляных немцамі ваеннапалонных і савецкіх грамадзян, аб чым давёў да ўсіх байцоў праходзіўшых частак, узмацняючы ў іх пачуццё гневу і імкненне помсціць ворагу за забойствы і рабаванні. Праводзіў бесперапынную агітацыйную працу, і ў момант фарсіравання нашымі войскамі ракі Заходні Буг, знаходзіўся ў перадавых частках 165 СД і сваім жывым бальшавіцкім словам натхняў байцоў на подзвігі і выкананне баявых задач. Таў. Галаваны палымяны агітатар, увесь час знаходзіўся сярод байцоў і афіцэраў. Яго гутаркі, лекцыі выхоўваюць і арганізоўваюць на выкананне часцямі баявых задач. Таў. Галавана карыстаецца заслужаным аўтарытэтам сярод байцоў і афіцэраў».
Вызваленне Польшчы. У жніўні 1944 г. войскі 47-й арміі працягвалі весці наступальныя дзеянні і да канца месяца выйшлі да Віслы ў раёне Варшавы. Немцы распачалі шэраг разлютаваных контратак з мэтай выбіць адсюль нашы войскі. Арміі ўдалося ўтрымаць захоплены плацдарм, але не было дастаткова сіл, каб пашырыць яго.
У гэты час у Варшаве было распачатае паўстанне палякаў, арганізаванае камандаваннем Арміі Краёвай і прадстаўніцтвам польскага ўрада ў выгнанні (у Лондане). Варшаўскае паўстанне ў ваенных адносінах было накіравана супраць немцаў, палітычна - супраць СССР. Палітычнай задачай Арміі Краёвай (план «Бура») было вызваленне Варшавы да падыходу савецкіх войскаў, каб падкрэсліць незалежнасць польскай дзяржавы, прывесці да ўлады ўрад у выгнанні і не дапусціць парушэнні польскага суверэнітэту «савецкай акупацыяй». Пры гэтым прадугледжвалася выкарыстоўваць часовы разрыў паміж адыходам вермахта і ўступленнем у горад савецкіх войскаў для ўзяцця «малой крывёй» ініцыятывы ў свае рукі і хуткага захопу Варшавы (за 3-4 дні) з наступнай гучнай «прэзентацыяй» улады польскага эмігранцкага ўрада. Таму свае планы аб паўстанні з савецкім камандаваннем не ўзгадняліся. Падставай для прыняцця рашэння аб пачатку паўстання кіраўніцтвам Арміі Краёвай сталі неправераныя чуткі аб тым, што ў правабярэжным варшаўскім раёне Празе, з'явіліся савецкія танкі. Паўстанне было жорстка задушана немцамі і яго кіраўнік Бур-Камароўскі падпісаў капітуляцыю, абвінаваціўшы ў яго правале СССР.
На тэрыторыі Польшчы дзейнічала таксама Армія Людова - ваенная арганізацыя Польскай рабочай партыі. 12 верасня 1944 года ў Варшаве паміж Арміі Людовай і Корпусам бяспекі паміж імі было заключана пагадненне аб стварэнні аб'яднаных узброеных сіл, якія цесна супрацоўнічалі з Савецкімі войскамі. Васіль Рыгоравіч, які валодае польскай мовай, актыўна ўдзельнічаў у арганізацыі ўзаемадзеяння польскіх паўстанцаў з савецкімі войскамі. Ён мог без перакладчыка размаўляць з палякамі, адказваць на іх пытанні, выступаць з лекцыямі і дакладамі. ( Калашнік М.Х. «Выпрабаванне агнём» стар. 174).
Каб аказаць дапамогу паўсталым варшавянам, войскі 47-й арміі і 1-й польскай арміяй пасля 4-дзённых разлютаваных баёў 14 верасня авалодалі крэпасцю Прага (прадмесце Варшавы). Войска, доўга надыходзячая па раўніннай мясцовасці, панесла вялікія страты і знаходзіцца ў вельмі ператамленым і аслабленым стане. Расцягнутыя камунікацыі не дазвалялі наладзіць забеспячэнне войскаў 1-га Беларускага фронту і падвесці неабходныя падмацаванні. Разам з тым супернік ужо паспеў стварыць абарону, падцягнуў свежыя рэзервы і паспяхова адбіваў напады нашых войскаў, пры гэтым нашы войскі неслі пад Варшавай нічым не апраўданыя страты. Таму камандаванне выдала загад аб пераходзе да абароны, працягваючы аказваць паўстанцам дапамогу, падтрымліваючы іх агнём артылерыі і авіяцыяй.
Адказваючы на пытанне І.У. Сталіна, ці не варта ўзмацніць 47-ю армію і нанесці ўдар па Варшаве, Жукаў Г.К. сказаў, што гэты наступ нам не дасць ні-чога, акрамя ахвяр, а з аператыўнага пункта гледжання нам не асабліва патрэбен рай-ён на паўночны захад ад Варшавы. Горад трэба браць абыходам з паўднёвага захаду, адначасова наносячы магутны рассякаючы ўдар у агульным кірунку на Лодзь - Познань, а затым разграміць ворага па частках Сіл для гэтага цяпер на франце няма, але іх варта засяродзіць.
Гэта задума савецкага камандавання, была рэалізавана ў Варшаўска-Познанскай аперацыя войскаў 1-га Беларускага фронту, падчас якой 47-я армія, перайдучы ў наступ 16 студзеня, адкінула праціўніка за Віслу і з ходу фор сіраваў яе на поўнач ад Варшавы. 17 студзеня войска 47-й і 61-й армій сумесна з l-й арміяй Войска Польскага вызвалілі Варшаву, а затым усю заходнюю частку Польшчы ў сваёй паласе.
Васіль Рыгоравіч, як непасрэдны ўдзельнік гераічнага штурму і вызвалення Варшавы быў узнагароджаны Медалём "За вызваленне Варшавы"
Берлінская стратэгічная наступальная аперацыя. У адпаведнасці з задумай аперацыі Стаўкі ВГК асноўная роля ў ёй адводзілася 1-му Беларускаму фронту (камандуючы Г.К. Жукаў), які наносіў тры ўдары: галоўны – па найкароткім кірунку з непасрэдна на Берлін і два дапаможных – паўночней і паўднёвей Берліна. Г. К. Жукаў вырашыў галоўны-ны ўдар нанесці сіламі 47-й арміі, 3-й і 5-й ударных, 8-й гвардзейскай агульнавайсковых армій, 1-й і 2-й гвардзейскіх танкавых армій. Штурм Берліна з'яўляецца беспрэцэдэнтнай у гісторыі войн ХХ стагоддзя падзеяй, т.я. нават Сталінградская бітва 1943 года прыкметна саступае па колькасці задзейнічаных войскаў і плошчы штурмуемага горада. Наступ пачалося 16 красавіка ў 3 гадзіны ночы з артпадрыхтоўкі, пры гэтым магутныя пражэктары, размешчаныя ў паласе наступлення, накіравалі свае прамяні ў бок суперніка, асляпіўшы яго. Галоўнай задачай гэтага прыёму было надтачыць першы, самы адказны дзень аперацыі, каб у наступаючых было больш часу да цемры на дасягненне максімальна магчымых вынікаў. Пасля гэтага перайшлі ў наступ арміі ўдарнага кулака (47-я і 33-я арміі, 1-я армія Войска Польскага), дзе ў складзе наступаў ішоў Васіль Грыгар'евіч. У першы дзень наступу 47-я войска прарвала першую паласу абароны суперніка, а 21 красавіка (у дзень нараджэння Гітлера) войскі пераадолеўшы трэцюю паласу абароны, уварваліся на ўскраіны Берліна і паднеслі такім чынам своеасаблівы «падарунак-чэк» фюрару.
Да зыходу 22 красавіка савецкія войскі стварылі ўмовы для завяршэння акружэння і рассякання ўсёй берлінскай групоўкі ворага. Адлегласць паміж перадавымі часткамі 47-й і 2-й танкавай армій, якія надыходзілі з паўночнага ўсходу, і 4-й танкавай арміі, якая наступала з поўдня, складала 40 км і гэтыя арміі перайшлі ў наступ. Найвышэйшы тэмп наступу быў дасягнуты на левым флангу дзякуючы поспехам савецкай 47-й арміі, вынікі прасоўвання якой зрабілі магчымым асяроддзе Берліна. В.Г. удзельнічаў у наступальнай аперацыі па асяроддзі Берліна, пры гэтым іх дывізія, рухаючыся на Пастдам, сустрэла ўпартае супраціўленне немцаў у раёне Шпандаў. 25 красавіка на захад ад Берліна, у раёне Пасдама кольца акружэння вакол берлін-скай групоўкі ворага было замкнута. У той жа дзень адбылася сустрэча савецкіх і амерыканскіх войскаў на рацэ Ельбе і Германія аказалася расчлененай на дзве часткі. Да зыходу 8 мая 47-я армія выйшла на Эльбу на паўночны захад ад Брандэнбурга, дзе і скончыла свой баявы шлях. Як непасрэдны ўдзельнік гераічнага штурму і ўзяцця Берліна Васіль Рыгоравіч узнагароджаны медалём «За ўзяцце Берліна».
За актыўную палітыка-выхаваўчую працу Васіля Рыгоравіча ў розных частках 47-й арміі ў перыяд падрыхтоўкі Берлінскай аперацыі, а таксама і мужнае павядзенне, праяўленае ім пры аблозе важнага аб'екта ў Шпандаў ў баях пры асяроддзі берлінскай групоўкі В.Г. у 1945 г. быў узнагароджаны Ордэнам Айчыннай вайны II ступені (№757766 Прыкз па 47-й арміі № 0211122 ад 13 чэрвеня 1945 г.)
Выпіска на прадстаўленне на ўзнагароду: «У перыяд падрыхтоўкі сапраўднай аперацыі тав. Галавана знаходзілася ў частках 175 і 143 СД. У гэты перыяд ён праводзіў лекцыі для афіцэрскага складу, семінары агітатараў, парторгаў і камсоргаў рот. У перыяд сапраўднай аперацыі знаходзіўся ў 328 СД, даводзіў зварот Ваеннага Савета фронту, выяўляў і папулізаваў імёны выбітных воінаў і з 27 красавіка па 5 мая знаходзіўся ў частках 132 СД з задачай падрыхтоўкі і правядзення 1 мая і 4-га дзяржаўнай ваеннай пазыкі. Таў. Галавана за месяц прачытаў 12 лекцый і дакладаў і больш за 30 групавых гутарак з агульным абхопам больш за 1000 чалавек шараговых сяржантаў і афіцэраў. Будучы ў 498 СП у 2-м батальёне ў раёне Шпандаў, тав. Гала-ван з групай байцоў і афіцэраў быў абложаны праціўнікам, які прарваўся ў доме, дзе знаходзіўся штаб батальёна. Таў. Галавана ўзначаліў гэтую групу і на працягу паўтара сутак яны трымалі гэты дом пакуль праціўнік не быў адбіты. У баі ён паводзіў сябе мужна, натхняў байцоў і афіцэраў».
Акрамя таго Васіль Рыгоравіч як удзельнік ВАВ быў узнагароджаны медалём "За перамогу над Германіяй у Вялікай айчыннай вайне".
ӀV.
Ваенная служба ў Пасляваенная Германіі ў 1945-1948.
Перамогу 1945 г. Васіль Рыгоравіч, як і ўвесь асабісты склад 45-й арміі, добра адзначыў, трохі паслабіўся і працягнуў службу ў Нямеччыне
45-я армія была расфармаваная 05.02.46. і В.Г. атрымаў новае прызначэнне.
Ваенная камендатура г. Берэнштайн. Пасля расфарміравання 47-й арміі В.Г. заставаўся ў Германіі і быў прызначаны намеснікам ваеннага камандзіра па палітчастцы ў г. Берэнштайне, які размешчаны ў Саксоніі і ўваходзіць у склад раёна Рудныя Горы (Эрцгебіргу) акругі Хемніц.
Пасля капітуляцыі ў Германіі падзелу яе на зоны акупацыі ў Савецкай зоне ў 1946 г. засноўваюцца 507 ваенных камендатур, якія займаліся пытаннямі яе пасляваеннай прыладзе і арганізацыі складанага працэсу аднаўлення і адраджэння Германіі. Працуючы ў камендатуры г. Берэнштэйта. В.Г. дапамагаў немцам вырашаць у патрэбным СССР напрамку пытанні палітычнага ўладкавання і стварэнне мясцовых органаў улады ў горадзе, а таксама садзейнічаў наладжванню мірнага жыцця і аднаўленню эканомікі.
У гэты перыяд службы ў В.Р. з'явілася асабістае памяшканне, дзе ён мог праводзіць вольны час, слухаючы радыёпрымач і чытаючы газеты або кнігі.
Служба ў АТ "Вісмут" у г. Ауэ. У пачатку 1947 г. Васіль Рыгоравіч быў пераведзены ў г. Ауе ў Савецкае Дзяржаўнае Акцыянернае Таварыства (СДАА) «Вісмут», якое неўзабаве стала адным з найбуйнейшых у свеце ўраназдабыўных прадпрыемстваў. У гэты час перад СССР стаяла стратэгічная задача, у што б там ні стала не дапусціць манаполіі амерыканцаў на ядзерную зброю, якія планавалі нанясенне ядзерных удараў па 20 савецкіх гарадах (план «Драпшоп»). Для СССР вузкім месцам у рашэнні задачы стварэння ядзернай зброі было пытанне уранавай сыравіны, т.к. тым часам распрацоўваліся толькі дробныя радовішчы ў Сярэдняй Азіі. Таму Сталін надаваў СДАА «Вісмут» вялікую ўвагу і даваў любую дапамогу, а кантроль за працай ажыццяўляў Л.П. Берыя.
За даволі кароткі тэрмін на тэрыторыі Саксонскіх Рудных гор і Ўсходняй Цюрынгіі савецкімі геолагамі былі адкрыта і разведана каля 70 уранавых радовішчаў, у тым ліку два ўнікальных па сваіх запасах (каля 300 тыс. т. урана). Ауэ - гэта "Аб'екта 9" тэрыторыі ДАГА «Вісмут».
У амерыканцаў да канца вайны меліся германскія геалагічныя архівы, якія паказваюць на бесперспектыўнасць Рудных гор па ўране. Савецкія гео-лагі, наадварот, лічылі гэты раён патэнцыйна перспектыўным, таму І.У. Сталін на Ялцінскай канферэнцыі ў лютым 1945 г. пагадзіўся аддаць тры чвэрці Берліна за Саксонію і Цюрынгію. Аднак амерыканцы парушылі гэтую дамову і ўвялі войскі ў раёны Рудных гор і накіравалі туды адмысловую місію, якая правяла рэвізію радовішчаў і пагадзіліся з высновамі германскіх адмыслоўцаў аб патэнцыйных запасах урана ў Рудных гарах у 15 т урана. У ліпені 1945 г. па патрабаванні СССР (ультыматум Г.К. Жукава) амерыканцы вывелі адсюль свае войскі. Праз год савецкія геолагі ацанілі гэтыя запасы ў 1500 т, што вельмі засмуціла амерыканцаў. Менавіта з-за рознагалоссяў па выкарыстанні уранавых руд з Рудных гор пачалася халодная вайна. Справа заключалася ў тым, што амерыканцы, зразумеўшы якое багацце яны прагледзелі, запатрабавалі, каб уранавая руда, здабытая ў Рудных гарах, не магла нікуды накіроўвацца за межы Германіі. І.В. Сталін адхіліў гэтае патрабаванне, што і паклала пачатку карэннага разладу ў саюзных адносінах.
Увесну 1947 г. Саксонскае горнае кіраванне было пераўтворана ў Савецкае дзяржаўнае акцыянернае таварыства «Вісмут» на чале з генерал-маёрам ГБ М.М. Мальцавым. Гэтае грамадства было перададзена ў лік рэпарацый Савецкаму Саюзу і неўзабаве распачата здабыча ўранавых руд. Тут пад аховай войскаў МУС СССР была створана зона асаблівага рэжыму і вялася напружаная і незвычайная для таго часу праца, схаваная ад пабочных вачэй. СТАА "Вісмут" са-стаяў з горназдабыўных, геалагічных і перапрацоўчых прад-прыемстваў. У яго складзе таксама знаходзіліся транспартнае, аўтарамонтнае будаўніча-мантажнае прадпрыемства і машынабудаўнічы завод. Заходнія спецслужбы пільна сачылі за дзейнасцю "Віс-мута", перыядычна запускаючы туды шпіёнаў і дыверсантаў. Ахову прадпрыемства ажыццяўляла ў1946-1954г. Галоўнае ўпраўленне ўнутранай і канвойнай аховы МУС СССР.
.На прадпрыемствах «Вісмута» бывалі В.М. Молатаў, А. І. Мікаян. Ужо да 1950 году ў «Вісмуце» працавала каля 200 тысяч чалавек, у тым ліку 11 тыс. савецкіх адмыслоўцаў і 10 тыс. вайскоўцаў. Тут плячом да пляча працавалі немцы і савецкія людзі. У 1950 годзе ў Савецкі Саюз было адгружана 2500 т урану, у той час як у СССР было выраблена ўсяго 1000 т. Пасля выпрабавання першай савецкай атамнай бомбы ў 1949 г. асноўным удзельнікам праекта было прысвоена званне Героя сац. працы, пры гэтым першым у спісе ўзнагароджаных стаяў ген. дырэктар "Вісмута" М.М. Мальцаў, а з 37 лаўрэатаў, узнагароджаных Сталінскай прэміяй, 11 было з "Вісмута".
Праца ва ўранавых штольнях "Вісмута" была вельмі небяспечная: сярод тых, хто выжыў у Хірасіме і Нагасакі пасля выбуху атамных бомбаў, хворых на рак было ў працэнтных адносінах менш, чым сярод шахцёраў "Вісмута".
Пасля ўз'яднання Германіі ў 1990 годзе здабыча ўрану ў "Вісмуце" была спынена. У цяперашні час у г. Ауэ экспазіцыя мясцовага музея шмат у чым прысвечана стварэнню і дзейнасці "Вісмута". Нашчадкі В.Г. ( дачка Наталля, унук Сяргей, праўнучка Паліна) у 2011 г. пабывалі ў г. Ауэ і наведалі гэты музей, пры гэтым яны спусціліся ў былыя штольні, якія знаходзяцца ў падземнай частцы музея. Ніжэй прыведзены фатаграфіі ўнука Сяргея і праўнучкі Полі з інструментамі горных працоўных у руках.
Васіль Рыгоравіч праходзіў службу ў Ауэ ў першыя гады функцыянавання «Вісмута», калі ў Нямеччыне была складаная палітычная абстаноўка, пры гэтым умовы працы ў шахтах і на прадпрыемствах былі вельмі цяжкія (недахоп інструмента і сродкаў механізацыі, невялікія пайкі і зарплаты і г.д.), склад працуючых быў вельмі разнастайны (ваеннапалонныя, наёмныя нямецкія рабочыя і спецыялісты, савецкія ваеннаслужачыя і грамадзянскія спецыялісты). На прадпрыемстве мелі месца сабатаж, шкодніцтва і забастоўкі. Таму перад В.Г., як палітработнікам, стаяла складаная задача выхавання патрэбных маральна-валявых якасцяў і ідэалагічных арыенціраў у нашых вайскоўцаў і грамадзянскіх працаўнікоў СДАА.
Лекцыі В.Г., як чалавека які прайшоў усю вайну, мае гістарычную адукацыю, творча які думае і валодае вобразнай прамовай карысталіся заслужанай папулярнасцю ва ўсіх катэгорый працаўнікоў «Вісмут». На адной з яго лекцый прысутнічала яго будучая жонка Агнеса Мікалаеўна Яфімава, якая прасякла да яго сімпатыяй, якая перарасла ў наступства ў больш глыбокія пачуцці. Яна была накіравана ў Ауэ «Метрастоем» г. Масквы для працы капіроўшчыцай у праектным аддзяленні «Вісмут». Васіль Рыгоравіч і Агнес Мікалаеўна пажаніліся ў г. Ауэ на другую гадавіну ВАВ, г.зн. 9 мая 1947 г. У 1948 г. у іх нарадзілася дачка Наталля.
S
Сям'я жыла ў цэнтры г. Ауэ на другім паверсе трохпавярховага дома (насупраць гатэля "Блакітны анёл"). У 2011 у гэтым гатэлі ў нумары з відам на дом, дзе жыла сям'я В.Г., спыняліся яго дачка Наталля Любартовіч з мужам і сям'ёй сынам Сяргеем. Ніжэй прадстаўлена іх фатаграфія на фоне гэтага дома, а таксама фатаграфія з відам на гэты дом у канцы 40-х гадоў 20 ст.
В.Г. вёў у Ауэ вельмі актыўнае жыццё, пастаянна раз'язджаючы па Саксоніі і Цюрынгіі, дзе размяшчаліся шматлікія аб'екты ДАГА «Вісмут». Для гэтага ён выкарыстоўваў службовую або сваю машыну, а таксама ездзіў на матацыкле.
У Ауэ да В.Г. адзін знаёмы немец з Берэнштайна, паведаміў, што ведае месца знаходжання Янтарнай пакоі, вывезенай немцамі ў 1941 г з Кацярынінскага палаца Царскага Сяла ў Кенінс-берг (Калінінград), а затым таямніча зніклай у 1944 г. Янтарная пакой быў падораны прускім каралём Фрыдрыхам у 18 ст. Пятру Ӏ.
Немец даў В.Г. схему месца знаходжання Янтарнай пакоя ў прывязцы да ж.д. станцыі "Кель-бра", але сам туды ехаць разам з ім баяўся, т.к. незадоўга да гэтага было замах на бургамістра Беренштайна, звязанае з яго супрацоўніцтвам з Васіль Рыгоравічам і інш. савецкімі афіцэрамі. Таму В.Г. вёў пошукі ў адзіночку.
Таямніца бурштынавага пакоя не разгадана да гэтага часу, нягледзячы на тое, што яе пошукамі займалася амаль 30 гадоў афіцыйных экспедыцый, у т.л. геолага-археалагічная экспедыцыя на чале з Аленай Старажэнка, якая займалася пошукам па заданні ўрада РСФСР каля 15 гадоў. В. Г. складаўся ў перапісцы са Старажэнкам і падзяліўся з ёй інфармацыяй (гл. дадатак)
У 2012 г. з'явілася інфармацыя, што бурштынавы пакой шукае бурга-містр мястэчка Дойчныдорф Ханс-Петэр Хаўштайн, пры гэтым свае пошукі ён вядзе ў Рудных гарах у Саксоніі, г.зн. там жа, дзе яе шукаў В.Г.
У канцы 1948 г. сям'я Галаванаў выехалі на радзіму.
V.
Ваенная служба ў СССР
Пасля вяртання ў СССР сям'я Галавана некалькі разоў пераязджала з месца на месца. З лістапада 1948 г. па май 1950 г. Васіль Рыгоравіч служыў прапагандыстам у воін-скай частцы г. Луганска, які з'яўляецца аблас-тным горадам на ўсходзе Украіны. Луганск-малая радзіма К.Я. Варашылава пераназываўся ў Варошы-лаўград і назад двойчы. Тут у В.Г. нарадзілася 09.06.1949 дачка Ірына.
У маі 1950 г. В.Г. быў пераведзены на службу ў г. Умань Чаркаскай вобласці Украіны (200 км ад Кіева), дзе служыў у якасці выкладчыка грамадска-палітычных дысцыплін. У кастрычніку 1950 г. В.Г. ездзіў адпачываць у Кіславодск. Ва Умані 30.03.1951 у сям'і Галаванаў нарадзіўся сын - Рыгор.
Умань - гэта невялікі правінцыйны горад, але які мае сусветную вядомасць дзякуючы двум аб'ектам: 1) парк «Сафіеўка»; 2) магіла цадзіка Нахмана. Парк "Сафіеўка", пабудаваны польскім графам Станіславам Патоцкім для сваёй жонкі, з'яўляецца помнікам ландшафтнага тыпу сусветнага садова-паркавага мастацтва канца XVIII. Сям'я Галавана неаднаразова наведвала «Сафіеўку» разам з дзецьмі і калегамі.
Магіла цадзіка Нахмана з'яўляецца месцам масавага паломніцтва габрэяў, якія выконваюць адну з плыняў юдаізму – хасідызм (брацлаўскія хасіды). Гэтыя землі калісьці ўваходзілі ў Хазарскі каганат і тут заўсёды жыло шмат габрэяў (да 1941 г. больш за палову насельніцтва Умані), пры гэтым яны часта падвяргаліся масаваму знішчэнню. У 1768 г., падчас паўстання гай-дамакаў (украінскіх паўстанцаў) было забіта 20 тыс. яўрэяў і палякаў. На яўрэйскіх могілках, дзе былі пахаваны «пакутнікі уманьскай разні 1768 г.», пахаваны таксама праведны цадзік (духоўны правадыр хасідскай абшчыны) Нахман з Брацлава.
У перыяд фашысцкай акупацыі ва Умані было знішчана больш за 25 тыс. яўрэяў, пахаваных на палігоне Сухі Яр. У сувязі з гэтым раз на год Умань на дзесяць дзён становіцца месцам масавага паломніцтва габрэяў, якія апавядаюць адну з плыняў юдаізму – хасідызм (брацлаўскія хасіды). За 4 дні да свята Новага года (верасень-кастрычнік) прыязджаюць Умань з 30 краін свету да 30 тыс. яўрэяў. Паломнікі-хасіды наведваюць магілу цадзіка Нахмана Брацлаўскага, Сухі Яр і адзначаюць свята Рош-Га-Шана (габрэйскі Новы год), пры гэтым гімн святкавання яўрэйскага Новага Года пачынаецца словамі «Умань, Умань, Рош-Га-Шана».
У лістападзе 1953 г Васіль Рыгоравіч быў ва Умані дэмабілізаваны з войска ў сувязі з яе скарачэннем у званні падпалкоўніка, пасля чаго пераехаў у г. Кішынёў. У 2001 г. В.Г. было прысвоена званне палкоўніка.
У наступныя гады В.Г. быў узнагароджаны медалём або знакамі, прысвечанымі юбілеям 20 гадоў, 25 гадоў, 40 гадоў і 50 гадоў перамогі ў ВАВ 1941-1945 гадоў, а таксама юбілейнымі медалямі 60 і 70 гадоў Узброеных сіл СССР.
У 1985 г. у азнаменаванне 40-годдзя перамогі савецкага народа ў ВАВ 1941-1945 г. Васіль Рыгоравіч быў узнагароджаны трэцім ордэнам - ордэнам Айчыннай вайны ӀӀ ступені.
VӀ.
Жыццё на цывільнай службе і на пенсіі.
У Кішынёве Васіль Рыгоравіч займаў нейкую сур'ёзную пасаду ў Міністэрстве адукацыі, але ў выніку нацыяналістычных настрояў, якія падняліся ў Малдавіі, яму давялося сысці. У Кішынёве ў сям'і Галавана 30.05.1955 нарадзіўся другі сын Жэня. У канцы 50-х гадоў сям'я пераехала ў горад Мазыр (Беларусь).
У Мазыры В.Г. паступіў на працу ў якасці асістэнта, а затым старэйшага выкладчыка кафедры марксізму-ленінізму Мазырскага педагагічнага інстытута ім. Н.К. Крупскай. Акрамя таго ён чытаў лекцыі ў розных арганізацыях, як член Усесаюзнага таварыства "Веды". Лекцыі ён заўсёды чытаў без шпаргалкі, выкарыстоўваючы вобразную прамову і выразныя фразы.
Сям'я А.Г. і А.М. Галавана мела 4 дзяцей і жыла ў Мазыры ў прыватным драўляным доме, размешчаным на вуліцы Інтэрнацыянальнай у цэнтры горада недалёка ад ракі Прыпяць. У канцы 60-х гадоў сям'я атрымала двух-пакаёвую кватэру. Яго дачкі (Наташа і Іра) пасля заканчэння школы з'ехалі вучыцца і працаваць у Маскву, а сыны (Грыша і Жэня) служылі ў войску, а затым жаніліся, жылі і працавалі ў Мазыры. Ірына пасля замужжа з'ехала жыць у Каір. Жэня перасяліўся жыць у Ніжні Ноўгарад. У В.Г. было шасцёра ўнукаў, у т.л. 5 хлопчыкаў і адна дзяўчынка - Ірына.
Васіль Рыгоравіч быў заўсёды актыўным і таварыскім чалавекам, меў шмат знаёмых сярод жыхароў горада. Вельмі любіў хуткую хаду. Праходзіў да 15 км за дзень. Перастаў хадзіць літаральна за некалькі дзён да сьмерці. Не баяўся сонца і колерам скуры быў падобны на індуса. Ён не прызнаваў т.зв. хатняе адзенне: заўсёды светлая адна-тонная кашуля, зас-цегнутая на ўсе гузікі і галь-стук, заўсёды чыста паголены і моцна на-душаны. Та-ныркі пачаў насіць, калі яму было ўжо за 80.
Да прек-лоннага ўзросту ён чытаў лекцыі ў розных арганізацыях, як член Усесаюзнага таварыства «Веды». Лекцыі ён заўсёды чытаў без шпар-галкі, выкарыстоўваючы вобразную прамову і выразныя фразы Як член Таварыства ветэранаў вайны прымаў удзел у розных ваенна-патрыятычных і святочных мерапрыемствах.
Памёр Васіль Рыгоравіч 11 жніўня 2002 года. Яго дома адпяваў святар, а на могілках салдаты праводзілі зброевым залпам. Пахаваны ён у г. Мазыры на могілках …….. . У далейшым побач з яго ў магілай была пахавана яго жонка - Агнес Мікалаеўна.
Апісанне некаторых падзей, звязаных з пошукам Янтатнага пакоя ў лісце Галавана В.Г. ад 1976 г. на імя начальніка Калінінградскай геолага-археалагічнай экспедыцыі Старажэнкі Я.
«Паважаны тав. Старажэнка! Перш за ўсё прыношу Вам асабіста, як чалавеку і начальніку маё глыбокае прабачэнне за маю неахайнасць. Але неакуратнасць - гэта не тое слова. Дакладней будзе сказаць так: за маю пасіўнасць да той справы, вывучэнне якой 30 гадоў таму ад мяне, як афіцэра-палітработніка, запатрабавалася шмат такту і намаганняў для вывучэння псіхалагічных, інтэлектуальных і палітычных якасцей першакрыніцы, тоесць заяўніка аб каштоўнасцях нашай Радзімы.
Заяўляю і зараз, што гэта быў сумленны і бескарыслівы немец. Нажаль, атрыманай ад яго інфармацыяй тады я не мог скарыстацца, бо ў той час сам выразна не ўяўляў сабе кошты рэчы, пра якую ішла гаворка. Але калі ў друку сталі з'яўляцца артыкулы пра бурштынавы пакой – я тут жа напісаў два лісты ў рэдакцыю газеты “Советская Россия”, у якіх коратка і далёка не поўна выклаў тое, што мне стала вядома ў г. Берэн-штайне яшчэ задаўга да публікацыі ў нашага друку.
Праз некалькі часу пасля напісання гэтых лістоў я быў выкліканы ў органы г.Мазыра. Тут прадстаўнік, які прыехаў адкуль, прад'явіў мне некалькі фатаграфій для апазнання жыхароў г. Беренштайна. Па фота-графіях я пазнаў свайго перакладчыка Фішнера, двух братоў - уладальнікаў тэкстыльных фабрык Галертаў і іншых.
Прадстаўнік (прозвішча яго я не ведаю) застаўся перакананым у маім дачыненні і кампетэнтнасці да гэтай справы і спытаў мяне, ці не буду я пярэчыць і далей спрыяць вышуку. Я, вядома, адказаў згодай, хоць і не ведаў, у чым будзе выражацца маё садзейнічанне. Прадстаўнік з'ехаў і да Вашых лістоў, тав. Старажэнка, я ні ад каго і нічога не атрымліваў. Але гады праз два ў органах г. Мазыра я напісаў яшчэ адзін ліст у «Савецкую Расію», але адказу не атрымаў. Пасля гэтага, тав. Старажэнка, мяркуйце самі, правоў я ці не, але ў мяне склалася ўражанне, што мая далейшая інфармацыя не выклікаецца неабходнасцю, што далейшыя пошукі скарбы Савецкага народа па нейкіх абставінах спыненыя ці ўжо знойдзеныя, але пра гэта не было паведамлена ў друку, ці гэтай справай займаюцца прыватныя асобы-аматары, як у свой час займаліся многія аматары, нараўне з навуковым, пошукам «Тунгускага цуду».
Пасля атрымання Вашых, паважаны тав. Старажэнка, лістоў я пераканаўся, што пошукі працягваюцца і, галоўнае, пераканаўся ў тым, што мае ранейшыя паведамленні з архіва патрапілі ў рукі людзей навукі, якія з веданнем і энтузіязмам, патрыятычным абавязкам падыходзяць да рашэння вялікай важнасці дзяржаўнай справы. . Таму я зноў загарэўся жаданнем па-дзелавому ўключыцца ў пошук. Каб Вы пераканаліся ў тым, наколькі я быў блізкі да рашэння пытання аб каштоўнасцях, прывяду Вам толькі адзін факт у дадатак да таго, што я ўжо пісаў. Пасля расфарміравання камендатуры ў г. Берэн-штайне я быў пераведзены ў Савецкае Акцыянернае таварыства «Вісмут», кіраванне якога размяшчалася ў трыццаці пяці - сарака км. Ад беренштайна ў горадзе Ауэ, які размешчаны паміж гарадамі Аннабе-ргом-бухольц і Карл-Маркс-Штадт (Хемніц).
У Аўэ я працаваў каля двух гадоў і ўвесь гэты час жыў на кватэры ў немца праз вуліцу насупраць гатэля і рэстарана "Блакітны анёл". Маючы службовую і сваю ўласную машыну, я часта ездзіў у Берэнштайн да бургамістра і фабрыкантаў Галертаў. Яны і іншыя немцы, у тым ліку немец-заяўнік, прыязджалі да мяне ў Ауэ. Падчас аднаго з такіх прыездаў апошні ўручыў мне нямую схему і на словах прывязаў яе да назвы чыгуначнай станцыі "Кельбра". Сам жа ён ехаць са мной катэгарычна адмовіўся, бо за два-тры дні да яго прыезду да мяне ў Ауэ на бургамістра г. Берэн-штайн быў здзейснены замах і ён у цяжкім стане быў дастаўлены ў лякарню. У гэтым замаху ён бачыў нейкую сувязь са зносінамі яго і бургамістра з савецкімі афіцэрамі і перш за ўсё са мной. Схему я дэталёва вывучыў і, маючы вольны час па працы, ездзіў на паказанае месца. Мяне тады ўразіла дакладнасць апісанай мясцовасці: невялікія горы, трушчобы, густы лес, бязлюддзе. Але ездзіў я са сваім шафёрам - немцам па імені Фрыц. Гэта жыхар г. Ауэ, малады, бландын, падчас вайны быў лётчыкам-знішчальнікам. Калі мы заехалі ў гэтую лясістую, бязлюдную мясцовасць, то я заўважыў на твары Фрыца здзіўленне: навошта, маўляў, рускага афіцэра занесла ў гэтыя нетры? І я вярнуўся, растлумачыў Фрыцу, што я заблудзіўся... Другі раз я ездзіў адзін на сваёй машыне, але гэтак жа вярнуўся, бо баяўся пасткі ў гэтых нетрах.
Навошта я вам пішу пра гэта? Справа ў тым, што схемы і некаторыя асабістыя лісты з Савецкага Звяза я схаваў на кватэры ў Ауэ ў канапе. Немцы - народ беражлівы, яны берагуць старыя рэчы і калі захавалася абстаноўка ў кватэры, у якой я жыў, то гэта будзе рэчавы доказ таго, пра што я ўжо пісаў і больш падрабязна, з прывядзеннем гэтай дэталі, пішу Вам у гэтым лісце. У Ауэ я ажаніўся з рускай дзяўчынай, там у нас нарадзілася дачка, а ў канцы 1948 г. я з сям'ёй выехаў на радзіму.
Лісты і схема былі забытыя мною і засталіся ляжаць за ашалёўкай канапы. Гаспадар кватэры ваяваў супраць нас пад Харкавам. Працаваў фінансістам нейкай нямецкай часткі. Калі я жыў у яго доме, ён меў на ніжнім паверсе дома краму канцылярскіх прылад. Яму было тады гадоў сорак-сорак два. Скрупулёзны. Несуразмоўны. Упэўнены, што абстаноўку ў доме ён захавалі сам яшчэ жывы. Прозвішча яго я забыўся, але хату і кватэру, у якой жыл, памятаю выдатна. Усё гэта пішу толькі з-за канапы і схемы ў ім. Ва ўсім астатнім ён дачынення да справы не мае.
Цяпер канкрэтна па сутнасці Вашых пытанняў ваеннаму камісару г. Мазыра ад 20 мая 1976г № 179.
1. «Які стан здароўя тав. Галавана В.Г. і чаму ён не адказвае на нашыя лісты?»
АДКАЗВАЮ:
Стан здароўя добры. Не адказваў па ўжо апісанай прычыне: не люблю аматараў - дылетантаў у вялікім і малым. І калі б Вы, тав. Старажэнка, у лісце на імя Мазырскага ваеннага камісара падпалкоўніка Сцяпанава В.П. не напісалі, што матэрыял «паступіў да нас, на вялікі жаль, толькі ў канцы 1975 г.», то, нягледзячы на тое, што запыты ішлі ад аўтарытэтнай дзяржаўнай установы «Дзяржаўны Гістарычны музей. Калінінградская геолага-археалагічная экспедыцыя», я б адказаў паштоўкай, у якой бы напісаў: «Паважаны тав. Старажэнка, усё, што я ведаў па пытанні, якое Вас цікавіць - мной ужо апісана і знаходзіцца ў Вас. З павагай, В.Галован». Але, на шчасце, гэта не атрымалася. За шыльдай установы, адчуваецца, сядзяць разумныя і ўдумлівыя людзі. Гэта вельмі радасна і буду гатовы чым толькі ў стане будзем мая памяць - дапамагчы Вам.
2. Вы пішаце: «Ці зможа ён па стане здароўя выехаць у камандзіроўку ў ГДР у г. Берынштайн, у якім ён раней служыў?».
АДКАЗВАЮ: Па стане здароўя магу выехаць у камандзіроўку ў ГДР у любы час, але «магу выехаць у любы час» лімітуецца наступнымі абставінамі:
а) з 1 верасня 1975 г. я - пенсіянер. Да гэтага на працягу 16 гадоў працаваў старшым выкладчыкам філасофіі і навуковага камунізму ў Мазырскім Дзяржаўным Педагагічным інстытуце, а, такім чынам, як пенсіянер зараз не маю асабістымі сродкамі для такой паездкі.
б) Паездка ў ГДР не можа абмежавацца толькі г. Берынштайн. Не! Мінімальны маршрут паездкі павінен быць такі: Берынштайн - Ауэ - арт. Кельбра, а гэта звязана з часам. Бо 30-гадовая даўнасць наклала свой друк і ўсюды спатрэбіцца час для прайгравання ў памяці і аналізу. Як бачыце, пытанне звязана з часам, а значыць, і сродкамі.
в) Я камуніст, чалавек, ветэран вайны і працы, і не хачу, каб мае паведамленні даўнасці 1959 г. і сапраўдныя былі аднесены да катэгорыі "чарговая версія". Бо пра каштоўнасці і пра А.Рода я пачуў у пачатку 1946 г., калі ўсё гэта не было вядома шырокай грамадскасці. Таму не хачу, каб у маёй згодзе аказаць Вам практычную дапамогу была ўгледжана нейкая асабістая зацікаўленасць. Я далёкі ад гэтага!
3. Вы пытаецеся, ці змагу я ўспомніць і знайсці там былы будынак савецкай камендатуры…..?.
АДКАЗВАЮ: Вядома, змагу! Гэта вялікі будынак з чырвонай цэглы. Уваход з вуліцы па высокіх прыступках. Мой былы кабінет з двума вокнамі на вуліцу. Вядома, працэс урбанізацыі ўнёс за 30 гадоў свае змены ў форму і змест горада, але гэта не значыць, што я не знайду гэтага будынка, як і дамоў і асобаў, якія нас цікавяць.
4. Вы пытаецеся, ці змагу я апісаць тых асоб, з якімі мне блізка даводзілася мець зносіны па справе, якая цікавіць нас?
АДКАЗ: Так, змагу!
Як бачыце, на ўсе Вашы пытанні я адказваю станоўча. Але адказваю, не з-за таго, што набіваюся Вам у памагатыя і жадаю паехаць у ГДР, «Ды ўратуй мяне ад гэтага Алах!». , а таму, што я быў прысвечаны ў гэтую таямніцу і гатовы аказаць Вам усялякую дапамогу.
Такім чынам, калі Вы вырашыце даць мне камандзіроўку для паездкі ў ГДР, то ўлічыце тую акалічнасць, што ў ГДР я змагу выехаць толькі ў пачатку ліпеня месяца.
Прашу Вас, паведаміце мне, калі Вы вызначаеце гэтую паездку і які Ваш план дзеянняў у ГДР.
Калі я рыхтаваў Вам гэты ліст, у беларускай газеце “Знамя Юности” за 25 і 26 траўня г.г. з'явіўся артыкул «Па слядах бурштынавай». Артыкул напісаны польскім журналістам Юзафам Снячынскім у часопіс «Вокруг света» і перадрукаваны беларускай газетай «Знамя Юности».
Паведамленыя Снячынскім факты пра А.Рода, а таксама пра колькасць скрыняў мне былі вядомыя яшчэ ў 1946 г. Але, як я ўжо пісаў, асаблівага значэння я не надаваў гэтай справе. Артыкул Снячынскага пераканаў мяне ў тым, што інфармавалі мяне ў Берынштайне правільна, сто схема, па якой я ездзіў у раён чыгуначнай станцыі Кельбра, мае непасрэднае дачыненне да скарбу.
З глыбокай да Вас павагай В.Галаван.
Мой адрас: г.Мазыр
Вул. Інтэрнацыянальная 168, кв. 7
Тэл. 2-23-71
Вось увесь ліст. Далей пайшла перапіска, нехта ездзіў у ГДР, прывёз лісты і фатаграфіі ад знаёмых у Берынштайне і Ауэ. Бацьку, канечне, нікуды не ўзялі. Судзячы па ўсім, пошукі ў тых месцах так і не былі арганізаваныя. Як вядома, бурштынавы пакой не знайшлі, а аднавілі новы. Але пошукі да гэтага часу працягваюцца, і нават у Саксоніі, у месцах, дзе служыў бацька.
У амерыканцаў да канца вайны меліся германскія геалагічныя архівы, якія паказваюць на бесперспектыўнасць Рудных гор па ўране. Савецкія гео-лагі, наадварот, лічылі гэты раён патэнцыйна перспектыўным, таму І.У. Сталін на Ялцінскай канферэнцыі ў лютым 1945 г. пагадзіўся аддаць тры чвэрці Берліна за Саксонію і Цюрынгію. Аднак амерыканцы парушылі гэтую дамову і ўвялі войскі ў раёны Рудных гор і накіравалі туды адмысловую місію, якая правяла рэвізію радовішчаў і пагадзіліся з высновамі германскіх адмыслоўцаў аб патэнцыйных запасах урана ў Рудных гарах у 15 т урана. У ліпені 1945 г. па патрабаванні СССР (ультыматум Г.К. Жукава) амерыканцы вывелі адсюль свае войскі. Праз год савецкія геолагі ацанілі гэтыя запасы ў 1500 т, што вельмі засмуціла амерыканцаў. Менавіта з-за рознагалоссяў па выкарыстанні уранавых руд з Рудных гор пачалася халодная вайна. Справа заключалася ў тым, што амерыканцы, зразумеўшы якое багацце яны прагледзелі, запатрабавалі, каб уранавая руда, здабытая ў Рудных гарах, не магла нікуды накіроўвацца за межы Германіі. І.В. Сталін адхіліў гэтае патрабаванне, што і паклала пачатку карэннага разладу ў саюзных адносінах.
Увесну 1947 г. Саксонскае горнае кіраванне было пераўтворана ў Савецкае дзяржаўнае акцыянернае таварыства «Вісмут» на чале з генерал-маёрам ГБ М.М. Мальцавым. Гэтае грамадства было перададзена ў лік рэпарацый Савецкаму Саюзу і неўзабаве распачата здабыча ўранавых руд. Тут пад аховай войскаў МУС СССР была створана зона асаблівага рэжыму і вялася напружаная і незвычайная для таго часу праца, схаваная ад пабочных вачэй. СТАА "Вісмут" са-стаяў з горназдабыўных, геалагічных і перапрацоўчых прад-прыемстваў. У яго складзе таксама знаходзіліся транспартнае, аўтарамонтнае будаўніча-мантажнае прадпрыемства і машынабудаўнічы завод. Заходнія спецслужбы пільна сачылі за дзейнасцю "Віс-мута", перыядычна запускаючы туды шпіёнаў і дыверсантаў. Ахову прадпрыемства ажыццяўляла ў1946-1954г. Галоўнае ўпраўленне ўнутранай і канвойнай аховы МУС СССР.
S
